1. Haccın Yapılış Keyfiyeti
Hac, umre ibadetiyle birlikte yapılıp yapılmamasına göre üç şekilde eda edilir. Mü’minler, bu mübarek mevsimde haccın yanında bir de umre sevabı kazanabilmek için genelikle hacla birlikte umre de yapmak isterler. Zira Peygamber Efendimiz’in (sallallâhu aleyhi ve sellem) uygulaması da bu yöndedir.
Umre ve hac, ayrı ayrı yapılmaya niyet edilmişse buna (yararlanma, istifade etme mânâsına) temettu haccı denir.
Umre ve hac, ihramdan çıkmaksızın bir arada yapılmaya niyet edilmişse buna (birleştirme mânâsına) kıran haccı denir.
Umre yapmaksızın sadece hacca niyet edilmişse buna da (tek yapma, yalnız bırakma mânâsına) ifrad haccı denir.
Şimdi bunların nasıl yapıldığını sırasıyla görmeye çalışalım:
a. Temettu Haccı
Temettu haccı yapacak kimse hazırlık safhasından sonra umreye niyet eder. Umresini bitirdikten sonra ihramdan çıkar. Vakti gelince bu sefer hac için yeniden ihrama girer. Haccın menâsikini de yerine getirdikten sonra ihramdan çıkar. Bu şekilde yapılmasının sebebi, uzun süre ihram yasaklarına uymanın zorluğudur. Zaten umre ile haccın arasına ihram yasaklarının olmadığı serbest bir zaman diliminin girmesi sebebiyle buna temettu (yararlanma, istifade etme) haccı ismi verilmiştir.
1. Umre İçin İhrama Girme
Gerek hac gerekse umre için ihrama girecek kimselerin yapması gereken birtakım hazırlıklar vardır. Bu hazırlıkları şu şekilde zikredebiliriz:
Hem ibadet esnasında kendisini rahatsız etmemesi hem de temizlik olması açısından koltuk altı ve kasık kıllarını giderir, saç tıraşı olur, bıyıklarını düzeltir, tırnaklarını keser ve boy abdesti alır. Boy abdesti imkânı bulamazsa namaz abdesti alır. Erkekler, üzerlerindeki bütün elbiseleri çıkartır ve izâr ve ridâ olarak isimlendirilen ve iki parçadan oluşan ihram örtüsünü bürünürler. Ayakkabı yerine üzeri ve arka kısmı açık terlik giyerler. Bele kemer bağlanması, sırta çanta alınması ve şemsiye kullanılmasında herhangi bir sakınca yoktur. Kadınlar, elbise ve ayakkabılarını çıkarmaz, başlarını açmazlar, eldiven giyebilirler ancak yüzlerini örtmemeleri gerekir.
Bunları yerine getirdikten sonra iki rekâtlık ihram namazı kılar. Namazın birinci rekâtında Fatiha’dan sonra Kâfirûn sûresi, ikinci rekâtında ise yine Fatiha’dan sonra İhlâs sûresini okur. Daha sonra umre yapmaya niyet eder ve telbiye getirir. Telbiyeyi getirdiği andan itibaren ihram yasakları başlar.
Burada unutulmaması önemli olan nokta, ihrama girebilmek için kişinin Mîkat sınırlarını geçmemiş olması gerekir. Eğer sınırları geçmişse mîkat mahalline geri dönmesi ve burada ihrama girmesi gerekir.
Havayoluyla gelen kimseler, mîkat sınırlarını geçip geçmediklerini tam olarak anlayamayacakları ve uçakta ihrama girmenin zor olması sebebiyle genellikle havaalanlarında ihrama girerler.
Kâbe’ye varıncaya kadar her fırsatta yüksek sesle telbiye, tekbir, tehlil ve salavât getirmek suretiyle yolculuğuna devam eder. Kâbe’ye ulaşıp tavafa başlamadan hemen önce telbiye getirmeyi bırakır.
2. Umre Tavafı
Temettu haccına niyetlenen kimsenin yapacağı ikinci vazife umrenin tavafıdır. Tavafa başlamak üzere Hacerü’l-Esved’in hizasına gelir, ellerini omuz hizasına kadar kaldırıp Hacerü’l-Esved’i selamladıktan sonra umre tavafına niyet edip tavafına başlar.
Tavaf ederken sünnet olarak rivayet edilen duaları okumaya çalışır. Eğer bilmiyorsa bildiği duaları okur, tekbir, tehlil getirir veya Kur’ân okur. Tavaf’ta “ıztıbâ”185 ve ilk üç şavtta “remel”186 yapar. Tavaf alanında izdiham varsa remel yapmaz. Zira remel yaparken insanlara eziyet etmek kesinlikle doğru değildir.
Yedi şavt olarak tavafı bitirince Mültezem ve Hatîm’de duaya durur. Mümkünse Makam-ı İbrahim’in arkasında, değilse uygun bir yerde iki rekât “tavaf namazı” kılar. Tavaf namazında birinci rekâtta Fatiha’dan sonra “Kâfirûn”, ikinci rekâtta ise “İhlâs” suresini okur. Namazdan sonra bol bol dua eder. Sonra Hacerü’l-Esved’in hizasına gelir, elleriyle istilâm eder.
Temettu haccında ayrıca kudûm tavafı yapılmaz, umre tavafıyla yetinilir.
3. Umre Sa’yi
Tavaftan sonra umrenin sa’yini yapmak üzere Safâ tepesine yönelir. Burada Kâbe’ye müteveccihen tekbir, tehlil, tesbih ve salat ü selam getirir, ellerini açıp dua eder ve sa’y yapmaya niyet eder. Sa’y esnasında sünnet olarak rivayet edilen duaları okur. Bilmiyorsa bildiği duaları okur, tekbir, tehlil, tesbih ve tahmid getirir veya Kur’ân okur. Her şavtta yeşil ışıklı sütunlar arasında “hervele”187 yapar. Sa’yini en son Merve’de tamamlar ve burada dua eder. Ardından saç tıraşı olur. Böylece umre ibadetini tamamlamış ve ihramdan çıkmış olur.
Temettu haccının umresini bu şekilde tamamlayan kimse terviye gününe (8 Zilhicce) kadar Mekke’de vaktini ibadetle geçirir.
4. Hac İçin İhrama Girme
Umre için ihrama girerken yaptıklarının aynısını bu sefer “terviye” günü hac için yapar. “Allah’ım! Hac yapmak istiyorum. Onu bana kolaylaştır ve kabul buyur.” diyerek hacca niyet eder ve telbiye getirir. Böylece hac için ihrama girmiş olur ve ihram yasakları başlar.
Bu arada isterse nafile olarak yapacağı bir tavaftan sonra haccın sa’yini yapabilir. İsterse de bunu ziyaret tavafından sonraya bırakır.
Bayramın ilk günü Akabe cemresine taş atıncaya kadar her fırsatta telbiye, tekbir, tehlil ve salavât-ı şerife getirmeye devam eder.
5. Arafat Vakfesi
Terviye günü (Zilhicce 8) sabah namazından sonra Mina’ya gidip burada gecelemek ve Arefe günü (Zilhicce 9) sabah namazından sonra Arafat’a çıkmak Peygamber Efendimiz’in sünnetidir. Ne var ki günümüzde izdiham sebebiyle terviye günü sabah namazından itibaren doğrudan Arafat’a çıkılmaktadır. Arafat’ta Arefe günü öğle vaktine kadar kalacağı çadırda vaktini ibadet ü taatle geçirir. Öğle vakti girince öğle namazını ikindi namazı ile birlikte cem-i takdim niyetiyle (yani ikisini birden, sırasıyla öğle namazının vaktinde) kılar. Namazdan sonra ayakta kıbleye yönelerek “Arafat vakfe”si yapar. Güneş batacağı âna kadar vaktini ibadetle geçirir. Güneş battıktan sonra Müzdelife’ye hareket eder.
6. Müzdelife Vakfesi
Müzdelife’ye ulaşınca burada akşam ve yatsı namazlarını yatsı vaktinde cem-i tehir niyetiyle (yani ikisini birden, sırasıyla yatsı namazının vaktinde) kılar. Bu gece sabah namazına kadar Müzdelife’de kalacaktır. Vaktini yine gücü yettiği kadar ibadetle değerlendirir. Vaktin girmesiyle birlikte sabah namazını erkenden kılar ve namazdan sonra ayağa kalkarak “Müzdelife vakfesi”ni gerçekleştirir. Burada, aynı zamanda ertesi gün cemrelere atacağı taşları toplar. Güneş doğmadan önce Mina’ya doğru hareket eder.
7. Akabe Cemresini Taşlama
Artık bayramın birinci günü gelmiştir. Mina’ya varınca uygun bir zamanda Akabe cemresine gider ve yedi adet taş atar. Taşları attıktan sonra oyalanmadan oradan uzaklaşır. Duasını yolda yürürken yapar ayrıca beklemez. Akabe cemresine ilk taşı attıktan sonra telbiye getirmeye son verir.
8. Şükür Kurbanı Kesme
Akabe cemresini taşladıktan sonra Harem bölgesi sınırları içinde kurbanını keser. Ne var ki günümüzde izdiham sebebiyle kurbanlar İslâm Bankası aracılığıyla vekâleten kesilmektedir.
9. Tıraş Olma
Kurbanı kesildikten sonra saçlarını tamamen kazıtmak veya bir miktar kısaltmak suretiyle tıraş olur. Böylece ihramdan çıkmış olur ve ailevî münasebet dışındaki diğer ihram yasakları kalkar.188
10. Ziyaret Tavafı
Bayramın birinci günü “şeytan taşlama”, “kurban kesme” ve “tıraş olma” görevlerini yaptıktan sonra imkân olursa aynı gün, farz olan ziyaret tavafını yapar.189
Tavafa başlarken, “Allah’ım! Haccın tavafını yapmak istiyorum. Onu bana kolaylaştır ve kabul buyur.” şeklinde niyet eder. Tavafı yukarıda tarif edildiği şekilde yapar.
Haccın sa’yini daha önce yapmamış ise tavafta “ıztıbâ” ve ilk üç şavtta “remel” yapar. Tavaftan sonra haccın sa’yine niyet ederek usûlüne uygun şekilde sa’yini yapar.
Bayramın birinci günü ziyaret tavafını ve sa’yini yaptıktan sonra gecelemek üzere Mina’ya döner. Bayramın ikinci ve üçüncü günlerini de Mina’da geçirir.190
11. Cemreleri Taşlama
Bayramın ilk günü sadece Akabe cemresini taşlamıştı. 2. ve 3. günleri öğle ezanının okunmasından itibaren fecr-i sadığa kadar devam eden süre içinde cemreleri sırasıyla taşlar. Bu iki gün zevalden önce “şeytan taşlama” yapılmaz. Yapılmış ise zevalden sonra tekrarlanır.
Küçük ve orta cemrelere taş attıktan sonra her seferinde uygun bir yere çekilerek dua eder. Ancak Akabe cemresine taş attıktan sonra dua etmez ve oradan hemen ayrılır.
Bayramın 4. günü tan yeri ağarmaya başlamadan önce Mina’dan ayrılmazsa o gün cemrelere bir kez daha taş atar.
12. Veda Tavafı
Bütün işlerini bitirdikten sonra Mekke’den ayrılacağı güne kadar ibadet, tavaf, zikir, dua ve Kur’ân ile meşgul olur. Mekke’den ayrılmadan önce son kez “Veda tavafı” yapar. Böylece hac görevini tamamlamış olur.
b. Kıran Haccı
Umre ve hacca niyet edilerek ihramdan çıkmaksızın peşi peşine yapılan hacca “kıran haccı” isminin verildiğini söylemiştik. Eda edilişi itibarıyla temettu haccıyla hemen hemen aynıdır. Burada temettu haccından farklarını zikretmekle yetineceğiz:
1. Kıran haccına, “Allah’ım! Umre ve hac yapmak istiyorum. İkisini bana kolaylaştır ve kabul buyur.” diyerek niyet edilir.
2. Umrenin tavaf ve sa’yi yapıldıktan sonra ihramdan çıkılmaz; ihram yasaklarına uymaya devam edilir.
3. Temettu haccında ayrıca kudûm tavafı yapılmazken kıran haccında umre tavaf ve sa’yinden sonra kudûm tavafı yapılır.
4. Haccın sa’yi, istenirse kudûm tavafının arkasından yapılır, istenirse de daha sonra ziyaret tavafının peşinden yapılır. Kudûm tavafının peşinden yapılacak olursa tavafta “ıztıbâ” ve ilk üç şavtta “remel” yapılır.
c. İfrad Haccı
Umreye niyetlenmeksizin sadece hacca niyetlenilen hacca “ifrad haccı” denildiğini yukarıda söylemiştik. İfrad haccının diğerlerinden farkına gelince:
1. İfrad haccına, “Allah’ım! hac yapmak istiyorum. Onu bana kolaylaştır ve kabul buyur.” diyerek niyet edilir.
2. Temettu ve kıran haccının aksine ifrad haccında hacdan önce umre yapılmaz.
3. İfrad haccında sadece hacca; temettu haccında sadece umreye, kıran haccında ise hem umreye hem hacca niyet edilir.
4. İfrad haccında Mekke’ye ilk gelişte kudûm tavafı yapılır. Haccın sa’yi, istenirse kudûm tavafının arkasından yapılır istenirse de daha sonra ziyaret tavafının peşinden yapılır. Kudûm tavafının peşinden yapılacak olursa tavafta “ıztıbâ” ilk üç şavtta “remel” yapılır.
5. İfrad haccı yapan kimsenin kurban kesmesi vacip değildir. Ancak isterse nafile olarak kesebilir.
2. Umrenin Yapılış Keyfiyeti
Umre yapmak isteyen kimse Mîkat sınırında ihrama girer ve ardından iki rek’at ihram namazı kılar. Namazdan sonra umre yapmak üzere niyet eder ve “Lebbeyk, Allahümme lebbeyk, lebbeyke la şerike leke lebbeyk. İnne’l-hamde ve’n-ni’mete leke ve’l-mülk. La şerike lek.” diyerek telbiye getirir.
Harem-i Şerif’e gelince umre tavafını yapmak üzere niyet eder. Yedi şavt olarak tavafını bitirdikten sonra iki rekât tavaf namazı kılar. Ardından umre sa’yine niyet eder ve Safâ ile Merve arasında yedi şavt olarak sa’yini yapar. Akabinde saçlarını dipten kazıttıktan veya kısalttıktan sonra ihramdan çıkar. Böylece umresi tamamlanmış olur.
Umrenin hacdan farkı, Arafat, Müzdelife ve Mina’da eda edilen menâsik ile birlikte kudûm ve veda tavafının bulunmamasıdır. Ayrıca teşrik günleri hariç bütün bir sene yapılabilmesi de umrenin özelliklerindendir.
185 Iztıbâ: Hac ve umre yaparken ihram elbisesinin üst kısmının bir ucunu sağ koltuk altından geçirip sol omuz üzerine atmak, böylece sağ omuz ve kolu açık bırakmaktır.
186 Remel: Ardından sa’y yapacağı tavafın ilk üç şavtında hızlı ve çalımlıca yürümektir.
187 Hervele: Safâ ile Merve arasında sa’y yaparken, mes’ânın belli bir kısmında daha tempolu, daha hızlıca yürümek demektir. Kadınlar hervele yapmazlar.
188 “Şeytan taşlama”, “kurban kesme” ve “tıraş olma” görevleri arasındaki sıraya uymak cumhura göre sünnet olsa da Ebû Hanife’ye göre vaciptir. Günümüzde kurbanlar İslâm Bankası aracılığı ile kestirildiğinden bu üç görev arasındaki tertibe uyulması zaman almaktadır. Bu itibarla “şeytan taşlama” ve “tıraş olma” arasındaki sıraya uymak yeterli görülmüştür.
189 Bu tavafın en geç bayramın 3. günü güneş batımından önce yapılması cumhura göre sünnet, Ebû Hanife’ye göre ise vaciptir.
190 Teşrik günleri Mina’da gecelemek İmam Âzam’a göre sünnet, diğer üç mezhebe göre ise vaciptir.